Από τον 17ο αιώνα (1601 – 1700) έως το πρώτο μισό του 20ου (1901 – 1950) ο ευρωπαϊκός περιηγητισμός βρήκε μεγάλη διάδοση. Πεδίο εξερεύνησης των φιλόδοξων περιηγητών, κυρίως η Ελλάδα και η Ιταλία, λόγω των αρχαίων ερειπίων που ήταν διάσπαρτα και στις δύο χώρες του ευρωπαϊκού νότου. Τις ταξιδιωτικές τους εντυπώσεις αποτυπώνουν στα “οδοιπορικά” τους που εκδίδονται σε βιβλία.
Από την ανάγνωση σήμερα αυτών των διηγήσεων, μένει άφωνος ο αναγνώστης από τα άγνωστα και εν πολλοίς μη αναγνωρίσιμα τοπωνύμια του Ελλαδικού χώρου, που περιέχονται σε αυτές. Πλήθος χωριών με ξενικά ονόματα, που φανερώνουν σλαβικές, τούρκικες η αλβανικές διεργασίες. Ονόματα μεγάλων πόλεων με ζωή πολλών αιώνων, είχαν ξεχαστεί και ονομαζόταν τότε αλλιώς. Πόρτο – Λεόνε ο Πειραιάς, Ζητούνι η Λαμία, Βοστίτσα το Αίγιο, Αγριμπόζ η Χαλκίδα, Πατρατζίκ η Υπάτη κ.α. Ακόμα και το κλεινόν άστυ της κλασσικής αρχαιότητος – η Αθήνα – δεν μπόρεσε να αντισταθεί επαρκώς στην φθορά του χρόνου. Ως Σάτινα η Σάτινες αναφέρεται η κατοπινή πρωτεύουσα από τους ταξιδιώτες.
Η αιτία βέβαια δεν είναι μόνο η φθορά του χρόνου. Φαίνεται πως η δύσμοιρη πατρίδα μας ήταν ιδιαίτερα θελκτική στους επίδοξους κοσμοκράτορες. Φονική αλληλουχία βαρβαρικών επιδρομών στο διάβα των αιώνων, εκτός από δεινά και συμφορές που έφεραν στον τόπο μας, εκτόπισαν τα Ελληνικά ονόματα και επέβαλαν άλλα, ξενικά. Από κοντά επήλυδες που ήρθαν να κατοικήσουν στην σχεδόν ερημωμένη Ελληνική ύπαιθρο, έφεραν στην νέα τους πατρίδα, τοπωνύμια της παλαιάς τους. Ένα τέτοιο είναι και το Λιόπεσι, όπως θα δούμε παρακάτω.
Σε άλλες περιπτώσεις το ανθρωπωνύμιο του αρχηγού της φάρας των επήλυδων γίνεται τοπωνύμιο. Έτσι ο φύλαρχος Γκίνο Μπούα Σπάτα δίνει το όνομα του στο ομώνυμο χωριό. (Το επώνυμο Μπούας υπάρχει ακόμα στη σημερινή πόλη των Σπάτων.) Ο Πέτρο Λόσα (Pjeter Ljosha) δίνει το όνομα του στα Λιόσια. Ο γαιοκτήμονας Τατόης στο Τατόϊ κ.ο.κ. Η σημερινή Παιανία αναφέρεται στα οδοιπορικά των ξένων περιηγητών ως Λιόπεσι, και τα Γλυκά Νερά ως Λυκάνουρα. Τοπωνύμια που διατηρήθηκαν σε χρήση και μετά την κατ’ εντολήν της κεντρικής διοίκησης μετονομασία τους. Για την ετυμολογία του τοπωνυμίου Λιόπεσι, έχουν προταθεί πολλές ερμηνείες.
Πιο πειστική μας φαίνεται η πρόταση του αειμνήστου ιατρού και ιστοριοδίφη Γιώργου Χατζησωτηρίου, που λέει πως οι Έλληνες Αρβανίτες που εποίκησαν την Αττική τον 14ο αιώνα, έφεραν ένα τοπωνύμιο της αφετηρίας τους, στην νέα πατρίδα τους, σε ανάμνηση της παλαιάς. Υπάρχουν πλείστα ανάλογα παραδείγματα. Ενισχυτικό αυτής της υπόθεσης είναι και η ύπαρξη τοπωνυμίου Lopesi στο Τεπελένι. Αν το Λιόπεσι ήταν όνομα αρχηγού φάρας όπως στα Σπάτα, δεν μπορεί παρά να είχε διασωθεί επώνυμο παράγωγου του Λιόπεσι στην σημερινή Παιανία.
Όσο για το Λυκάνουρα, την αρχική ονομασία των Γλυκών Νερών η προτεινόμενη εξήγηση δεν μας φαίνεται το ίδιο πειστική. Πως επειδή η περιοχή παλαιότερα είχε πολλούς λύκους, στην τοπική διάλεκτο (Αρβανίτικα;) ήταν η φωλιά του λύκου. Λυκ[αν]ούρα, λυκούρα στην Αρβανίτικη είναι η προβειά, το δέρμα του ζώου. Ας αφήσουμε όμως την ετυμολογία του τοπωνυμίου και ας έρθουμε στο θέμα της αναγκαστικής μετονομασίας τους. Ενδελεχή έρευνα για το θέμα αυτό, έχει κάνει ο σπουδαίος ιστοριοδίφης και παιδίατρος Κώστας Πρίφτης, και έχει δημοσιευτεί στο περιοδικό του Επιμορφωτικού Συλλόγου Παιανίας, τεύχος 11 – 12 (1980). Ο ακούραστος ερευνητής λοιπόν, μας πληροφορεί πως το έτος 1909 συστήθηκε με υπουργική απόφαση η “Επιτροπεία των τοπωνυμιών της Ελλάδος” που σκοπό είχε να “καθάρει” τον Ελληνικότητα του νεοσύστατου κράτους, και να αφυπνίσει την εθνική συνείδηση του πληθυσμού του.
Στην εισηγητική της έκθεση η Επιτροπεία γράφει “….τα βάρβαρα ονόματα …παρέχουσι ψευδή υπόνοιαν της εθνικής συστάσεως του πληθυσμού των χωρίων εκείνων ων τα ξενικά ονόματα ηδύναντο να εκληφθώσιν ως μαρτυρούντα και ξενικήν καταγωγήν.” Και καταλήγει ο Κώστας Πρίφτης “….και με το πνεύμα αυτό δεν μπορούσαν να υπάρχουν αλβανικά ονόματα τόσο κοντά στην Πρωτεύουσα. ‘Έπρεπε να τονισθεί η Ελληνικότητα. Το όνομα Λιόπεσι δεν είναι λέξη Ελληνική, είναι αρβανίτικη. Το έφεραν οι αρβανίτες έποικοι στην Αττική, τέλη του 14ου η αρχές του 15ου αιώνα. Έτσι το Λιόπεσι σβήστηκε και γράφτηκε Παιανία….” Την ίδια τύχη είχε και το Λυκάνουρα. Έγινε Γλυκά Νερά.
Η μετονομασία από Λιόπεσι σε Παιανία έγινε την 16 Απριλίου 1915, μετά από εισήγηση του κοινοτικού συμβουλίου Λιοπεσίου προς την κυβέρνηση. Η μετονομασία εν αντιθέσει με άλλες, κρίνεται εύστοχη μια και ο χώρος της σημερινής πόλεως ταυτίζεται με αυτόν που κατείχε ο κραταιός αρχαίος δήμος της Αττικής. Η γεραρά πόλις γενέτειρα του διάσημου ρήτορα Δημοσθένη, ήκμαζε στον χώρο αυτόν κατά την ύστερη αρχαιότητα, αλλά ακολουθώντας την γενική μοίρα των Ελλαδικών πόλεων, αλλά και αυτήν των πόλεων του μείζονος Ελληνικού κόσμου, παρήκμασε και με τους αιώνες έσβησε.
Η Λυκάνουρα γίνεται κοινότητα την 30 – 9 – 1965 μετονομασθείσα σε Γλυκά Νερά. Λυκάνουρα – Γλυκάνουρα – Γλυκάνερα – Γλυκά Νερά. Την ίδια ημεροχρονολογία αποσπάσθηκε από την Κοινότητα Παιανίας. Σήμερα συναποτελεί και πάλι την δημοτική ενότητα Παιανίας – Γλυκών Νερών. Πάντως ο λαός της περιοχής έως και πριν δυο – τρεις δεκαετίες συνέχιζε να χρησιμοποιεί τα παλαιά τοπωνύμια. Λιόπεσι και Λυκάνουρα.
Από την ίδια ιδεολογία και με την ίδια διαδικασία έγιναν πάρα πολλές μετονομασίες χωριών και πόλεων στον Ελλαδικό χώρο. Όχι πάντα εύστοχες όπως στην περίπτωση του Λιοπεσίου – Παιανίας. Σε αρκετές περιπτώσεις το νέο τοπωνύμιο που αντικαθιστά το ξενικό, δεν ταυτίζεται με το χώρο που κατείχε το αρχαίο Ελληνικό πόλισμα – ανάδοχος. Εξόφθαλμο παράδειγμα τέτοιου λάθος είναι ο Δήμος Χολαργού. Ο αρχαίος δήμος του Χολαργού φυσικά δεν ταυτίζεται με τον σύγχρονο. Έκειτο πολύ μακράν αυτού. Η αρχαιολογία σήμερα τοποθετεί τον αρχαίο δήμο του Χολαργού, γενέτειρα του Περικλή στην περιοχή του σημερινού δήμου Καματερού. Άλλο παράδειγμα παράλειψης που μάλλον οφείλετε σε άγνοια είναι ο όμορος δήμος των Σπάτων. Ενώ και αυτό δεν είναι Ελληνικό αλλά αρβανίτικο ως προελέχθει, αφήνετε ως έχει, ενώ σύμφωνα με το παράδειγμα του Λιοπεσίου θα έπρεπε να μετονομασθεί σε δήμο Ερχιάς, αφού η θέση της πόλεως ταυτίζεται απόλυτα με αυτόν τον δήμο της αρχαίας Μεσογαίας.
Ας έρθουμε τώρα στο φορτισμένο συναισθηματικά ερώτημα του Κώστα Πρίφτη. Ήταν σωστή η μετονομασία η όχι; Ας μιλήσει καλύτερα ο ίδιος.
“….Σε μια πρώτη προσέγγιση του θέματος καθόλου δεν θα συγχωρούσε κανείς την παραβίαση της ζωντανής παράδοσης που οι αρχές του Ελληνικού κράτους τόλμησαν και έκαναν. Το όνομα Λιόπεσι ήταν το φυσικό όνομα του χωριού, οι κάτοικοι είχαν ταυτιστεί μ’ αυτή τη λέξη και για αυτούς δε σήμαινε απλά και συμβατικά ένα χωριό, το χωριό των προγόνων τους, την οργανωμένη κοινότητα που άντεξε και επιβίωσε πέντε και ίσως περισσότερους αιώνες. Το γεγονός ότι η λέξη Λιόπεσι είναι αρβανίτικη, δεν αντιπροσώπευε τίποτα άλλο από μια ιστορική πραγματικότητα που οι αρχές δεν είχαν δικαίωμα να την αγνοήσουν. Δεν είχαν μειωμένη συνείδηση οι Λιοπεσιώτες η οι Μεσογείτες γενικώτερα και φαίνεται καθαρά απ’ τη ζωντανή παρουσία που έδωσαν το ’21 στην επανάσταση του Γένους. Η μετονομασία δεν χρειαζόταν για να τους προσθέσει η να τους διορθώσει, η εθνική συνείδηση είχε άριστα διαμορφωθεί από μόνη της….”
Η χρονική απόσταση από την διατύπωση του ερωτήματος νομίζω πως μπορεί να είναι εγγύηση για συνετή απάντηση. Φρονώ λοιπόν πως ναι, σωστή ήταν η μετονομασία. Δεν διαφωνεί κανείς φυσικά για την εθνική συνείδηση των Μεσογειτών και των Αρβανιτών γενικότερα. Υπερθεματίζω. Η επανάσταση του ’21 σε εθνική κλίμακα είναι κυρίως έργο των Ελλήνων αρβανιτών. Θόδωρος Μπιθεγκούρας, το όνομα του γέρου του Μωριά, και αυτό από μόνο του τα λέει όλα.
Όμως οι λόγοι που επικαλείτο η Επιτροπεία των Τοπωνυμιών το έτος 1909 είναι σήμερα περισσότερο ισχυροί από ποτέ. Οράτε Μακεδονικό, και εδαφικές διεκδικήσεις των γειτόνων μας, που εδράζονται ίσα – ίσα σε ξενικά γλωσσικά λείψανα. Άλλως τε η μικρή και άσημη κωμόπολη Λιόπεσι, αλλά και η Ελλάδα γενικότερα, κέρδισε πολλά από την μετονομασία αυτή. Τα σεβαστά όνομα Παιανία, και Δημοσθένης ξανακούστηκαν μετά από αιώνες λήθης στα πέρατα της οικουμένης.
Ο Ελληνικός πολιτισμός βέβαια ανήκει σε όλη (την πολιτισμένη) ανθρωπότητα, αλλά εμείς ως απόγονοι του λαού που τον γέννησε έχουμε απαράβατο καθήκον να διατηρούμε την ιστορική συνέχεια του.
Ταυτόχρονα όμως δεν πρέπει να χαθεί η νεότερη ιστορική μνήμη. Είναι αναγκαίο οι επερχόμενες γενεές να ξέρουν. Με την αδύναμη φωνή της η σελίδα προτείνει στον Δήμο Παιανίας – Γλυκών Νερών ονοματοθεσία σε μια πλατεία της Παιανίας, το “Λιόπεσι”, και αντίστοιχα Λυκάνουρα στα Γλυκά Νερά. Ακόμη στο μελλοντικό Δημαρχιακό μέγαρο, που από τις μακέτες πρέπει να τονισθεί πως είναι άκρως εντυπωσιακό, η αίθουσα που θα συνεδριάζει το δημοτικό Συμβούλιο να ονομασθεί ομοίως σε “Λιόπεσι”. Τα αγαπημένα ονόματα δεν πρέπει να σβήσουν από την μνήμη μας.
Το βήμα του Δημοσθένη
ΠΗΓΕΣ:
Κώστα Πρίφτη., Η Μετονομασία από Λιόπεσι σε Παιανία. Περιοδικό “Συμβολή” τεύχος 11 – 12 Νοέμβριος – Δεκέμβριος 1980.
Γιώργου Χατζησωτηρίου., Ιστορία της Παιανίας. Αθήνα 1973.
Γεώργιος Σταϊνχάουερ., Η Κλασσική Μεσογαία. Δρόμοι και δήμοι του κεντρικού κάμπου. Αθήνα 2002.
- Φωτό: Λιόπεσι. Η κάτω πλατεία, η πλατεία Δημοσθένους γύρω στα 1950. Διακρίνεται ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής.
Διαβάστε ακόμη:
Η Νέα Μάκρη έχει τον δικό της… “Σασμό”! Ποιος είναι;
Κορωπί: Εδώ έγιναν τα γυρίσματα της ταινίας “Τα κίτρινα γάντια”
